Ấn bản thứ năm của Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần (DSM-5) được các bác sĩ tâm thần sử dụng để chẩn đoán các cá nhân mắc các rối loạn tâm lý khác nhau. Nghiện và lạm dụng các chất cụ thể là một rối loạn tâm lý, và tiêu chí cho các rối loạn sử dụng chất cụ thể được mô tả trong DSM-5. Một người rối loạn sử dụng chất kích thích thường sử dụng nhiều chất hơn dự định ban đầu và tiếp tục sử dụng chất đó mặc dù gặp phải những hậu quả bất lợi đáng kể. Ở những người được chẩn đoán mắc rối loạn sử dụng chất kích thích, có một kiểu sử dụng chất cưỡng chế thường liên quan đến sự phụ thuộc cả về thể chất và tâm lý.

Sự phụ thuộc về thể chất liên quan đến những thay đổi trong các chức năng bình thường của cơ thể - người dùng sẽ có triệu chứng cai [withdrawal] khi ngừng sử dụng chất. Ngược lại, một người bị lệ thuộc tâm lý có nhu cầu về cảm xúc, thay vì thể chất, đối với chất và có thể sử dụng chất để giảm bớt căng thẳng về tâm lý. Sự tiêu thụ này có liên quan đến sự phụ thuộc sinh lý, và nó xảy ra khi một người yêu cầu ngày càng nhiều lượng chất hơn để đạt được hiệu quả đã từng trải qua ở liều thấp hơn. Sự tiêu thụ chất có thể khiến người dùng tăng lượng chất đến mức gây nguy hiểm, thậm chí đến mức quá liều và tử vong.

Cai chất bao gồm một loạt các triệu chứng tiêu cực gặp phải khi ngừng sử dụng thuốc hoặc chất. Các triệu chứng này thường đối lập với tác dụng của thuốc. Ví dụ, ngừng sử dụng thuốc an thần thường tạo ra kích thích và kích động khó chịu. Ngoài việc cai, nhiều người được chẩn đoán mắc rối loạn sử dụng cũng sẽ phát triển khả năng tiêu thụ (sử dụng) các chất này. Phụ thuộc tâm lý, hoặc thèm thuốc, là một bổ sung gần đây cho tiêu chí chẩn đoán rối loạn sử dụng chất trong DSM-5. Đây là một yếu tố quan trọng vì chúng ta có thể phát triển khả năng chịu đựng và cai đối với bất kỳ loại thuốc nào mà chúng ta không lạm dụng. Nói cách khác, sự phụ thuộc về thể chất và bản thân nó chỉ có tác dụng hạn chế trong việc xác định xem ai đó có bị rối loạn sử dụng chất kích thích hay không.

Tác dụng của tất cả các loại chất tác động tâm thần [psychoactive] hoạt động thông qua tương tác của chúng với hệ thống dẫn truyền thần kinh nội sinh của chúng ta. Như bạn đã biết, có những loại thuốc có thể hoạt động như chất chủ vận hoặc chất đối kháng của một hệ thống dẫn truyền thần kinh nhất định. Chất chủ vận tạo điều kiện hoạt động của hệ thống dẫn truyền thần kinh, và chất đối kháng cản trở những hoạt động này. Các loại chất như là chất ức chế [depressants], chất kích thích và chất gây ảo giác. Chúng ta sẽ tìm hiểu lần lượt các chất này ngay sau đây.